DAWETÊN CİZÎRA BOTAN

MÎRZA RONÎ


Herema Botan; ji nava axa Mezopotamya’yê de heremek pir dewlimende. Ev herem; mirov kîjan rupelên dîrokê vedikê, dewlimendiyek giranbûha derdikevê ber çavên mirov. Ji nav vê herema ku nav axa Mezopotamya’yê de ku mirov lê binerê gelek kesayetên navdar e ku rê şanî weje çand û zimanê kurdî kirî jî derketî mirov di bînê. Yek ji van navdarên mezin “Melayê Cizîrî’ye”. Dîsa mirov dikarê bejê ku “Ahmedê Xanî” jî berhema xweyî navdar (Mem û Zîn) ji vê heremê nivîsandiye.

Li gor wê kevneşopiyê Cizîra Botan her tim ji ciwanên vê heremêre bûye cihê evînê. Evîna wejeyî a “Mem û Zîn” her tim ciwanên vê heremêre wek xwedanê evînê “Înana” bûye sembol. Dema keçik û kurikên Botan bi dilek evînî ji hev hes dikin, kurik wek Mem û keçik jî wek Zîn tevdigerin. Ji xwe hêj li goristana Cizîrê tirba herdu evîndarên mezin wek sembola miradê evîndarê keç û xort qestê dikin. Hûnermendên Cizîrê e ku ji Mem û zîn’re nestirayî tunene. Ev jî nîşaneya evîna mezinî Cizîrê’ye.

Dema li vî bajarê qedîm Dawet çêdibin, bi tilîliyên keçikan evîna Zîn’ê tê silavkirin. Dawetên Cizîrê ji dîroka kevin heya îro hêj ne hatiye guhartin. Îro gelek bajarên kurdan jî dawetên xwe li salonên dawetan de dikin, lê ev yek hêrema Botan de hêj tu kesî daweta xwe li salonan de nekiriye. ev jî nîşaneye çanda dewlimendî dawetên Botanin. Îro jî bi giranî rojên şemî û yekşema Cizîra Botan beyî dawet derbas nabê. Bi teybetî dema li gunda dawet çêdibin rewşek çandiyî gelek xweş çêdibê. Li benderên gûndan nezî 200-300 kesî bi yek govêndê destê hevdigirin û li ber sazê rediqisin. Hêj saz li vê heremê neketî nav govenda de dahol û zirne wek bilûra şivana li ciwana xweş dihat, lê îro êdî ciwan pehtir ji daweta li ber dengê sazê hes dikin.

Zewicandina li vê heremê de, hêj wek kevneşopiya berê didomê. Lê ew zordariya bê destura keçik û kurik zewicandin ne maye. Êdî heya keçik û kurik hevdu ne bînin û jevre ne bêjin erê na zewicin. Lê kevneşopiya xwestina keçikê û pekhatina şîraniyê û dawetê hêj wek a berêye. Dema keçik û kurik hevdu di bînin û jev hês dikin, êdî peywir dikevê ser milên malbata. Malbata kurik, bi çend mirovên xwere e biçin mala keçikê û keçikê ji dê û bavê wê bi xwazin. Dema Dê û bavê keçikê jî gotin erê, êdî peşiya zewacandina keçik û kurik de ti asteng namînin. Dema xwestina keçikê de ji hela malbata keçikêve nextê keçikê te vebirandin. Nextên naha bi giranî zêr tên xwestin û cihazê bûkêye. Ev cihaz jî; doşek, nivîn, batanî, balgeh û cureyên nava malanin. Piştî next jî ji hela malbata kurik ve hat qebûlkirin fatîha tê xwendin. Piştî xwestinê dor dibê dora amadekariyê şîraniyê û dawetê. Bi giranî piştî xwestinê keçikê 2 mih anjî 3 mih derbas dibê şîranî tê xwarin. Dema biryara şîraniye ji hela malbata kurik ve tê dayîn, malbata keçikê tê agahdarkirin. Piştre malbata kurik, mirovên xwe ji ber şîranî xwarinê pê dihesînin. Roja şîraniyê dîyar dikin û amadekariyê şîraniye dikin. Gor malbata dema malbata keçikê anjî a kurik bi xwazê şîraniyê jî bibê dawet, wê roja şîraniye jî li ber sazê anjî dahol û zirnê govendê pêkbê. Lê giranî roja şîraniye dawet nayê kirin. Malbata kurik amadekariyê şîraniyê diqedînin û roja diyarkirîn diçin mala keçikê. Kesên mirovê herdu malbata jî wê rojê tên mala keçikê. Dîsan keçik û kurik li ber teybê rediqisin. Berî firavînê; beqlewat û fêkî ji hela malbata kurik ve tê bilavkirin. Dema min ji kalên xwe di pirsî bê ma ka şîraniyên berê çawebûn ji mire digotin “wî demî wisa fekî û beqlewat tunebûn, hema me têrek ( têr dema koçeratê de, Koçer diçon zozana ev têr di deynîn ser pişta dewaran û pedîviyên malan têde dibirin zozanan û dîsan tanîn deştê) mehûj û goz dibirin mala keçikê wisa me şîranî di xwarin.” Lê ji bilî xwarinê tu tiştadî ji şîraniyên Botan ne hatiye guhartin. Dema kesên çoyî ser şîraniye firavîn jî xwarin. Êdî hedî hedî ber bi qedandinêve diçê şîranî. Malbata kurik gûstîlkê têxin tiliya keçikê û kesên mirovên wan jî, wek xelat an zêr an jî pera didin malbata keçikê û wisan şîraniyên herema botan di qedin.

Dema şîranî jî tê xwarin, êdî dibê dora dawetê. Rastî jî dewetên botan dema çedibin çanda herema Botanî dewlimend xwe şanî mirov dikê. Dema dawetvanên şal û şapik xwe kirîn dikevin sergovendiye û daweta cihde di reqisin, çi kesê ku li wê dawete sergovêndiyê temaşe dikê. Wisan carna têde germ dibin toz ji êrdê radibê û zirne û dihol lal dibê.

Piştî şîraniyê malbata kurik û a keçikê lez didin amadekariye dewatê. Malbata keçikê hiriya doşek û lehêfan pêk tînin û destbi amadekirina pergala bûkê tê kirin. Malbata kurik jî zêr û nextê keçikê pêk tînin û dimînin heviya malbata keçikê ku cihazê bûkê pêk bê.

Piştî du anjî sê miha amadekariyê dawetê pêk tên û herdu malbat xwe ji dawetêre amade dikin. Piştî amadekarî di qedin, êdî ji hela malbata kurik û keçikêve roja dawetê diyar dibê. Dema nezîkî roja dawetê dibê anjî rojek ji birna bûkêre mayî, malbata zavê hin mirovên xweyî keçik ji ber serşoya bûke wa di rekin mala bûkê. Dema rojek di mînê ji dawetêre malbata zavê bangnamê ji malbat û mirovên xwe tevare rêdikê. Gor hin kesan carna berî dawetê mehra bûk û zavê pektînin. Hin kes jî roja dawetê bi xwe mehra we dikin. Rojek ji mayî roja bûk anînê re, malbat saz û teknîka reqsê amade dibê û keçik û kurik wê rojê jî rediqisin. Dema dibê roja bûk anînê, êdî çi mirovên malbata bûk û zavê hebin tên dawetê. Keçikên kezî rêş cilên xweyî netewî e rengîn xwedikin û govenda dawetê de direqisin. Kurik û zilamên dor çil salî şal û şapikên xwe li xwedikin û giranî li ser govendiyê cihdigirin û dawetê xweşdikin. Dawetên Botan giranî bi lehîstka cihde, yekgavî, digavî, sêgavî, şêxanî û bablekan tên lehîstin. Dema daholkut û zirnevan diçê ber serê sergovnediye, kesên sergovendiyê de xwe bêhtir di hêjîne. Dema diya zavê yek dengî tilîliya ser zavêre di qîrînê keçik û kurik bi xeyalên dawetan de dimînin. Carna jî bi dengê şabaşvan re govend çoşek xwirttir dikevê nava reqisvana de. “şabaşa ji zavêre” û nava govên de de diçê û tê. Dema şabaş wergirtin, kesê ku şabaşa dayiye navê wî dibêjê û dîsa nava govendê de diçê û tê. Dema dibê demê firavînê kurik ji dev govên de di berdin û diçin firavînê. Lê pîrek û keçik dîsan govenda xwe digirin. Ji berku zilam û pîrek bi hevre firavînê naxwin. Xwarina dawetê serê bana anjî odeyên mezin te tên rêzkirin. Beroşên goş, birincê û fasulê kesên têr jî birçî dibê. Lê daweta de coşa herî mezin ya zarokane. Zarok ji ber ku nanê firnê û fasulê bixwin xwe têxin nav zilama de û ser seniya xwarinê dixwin. Dema zilam xwarinê dixwin dawet di sekinê û pîrek jî tên xwarinê dixwin. Dema mevan tev xwarinê dixwin êdî xêliye ku here bûkê bîne tê amadekirin. Kesên ku bi êreba xwe hatî dawetê ji çona xelîre xwe didin ser rê. Êdî xêlî dikevê ser rê û ber bi mala bûkê ve diçin. Dema digihên mala bûkê; bûk ji hela serşoyan ve hatiye amadekirin û gelekî li mala bûkê namînin sekinî. Bûk xatirê xwe ji malbata xwe di xwazê û berê xwe didê mala xweyî nû. Bi tilîliyan bûkê ji mal dertînin û texsiya ku ji bûkê re hatî xemilandin siwar dikin. Li cem bûkê jî an serşoya wê anjî hevaleka/e bûkê sûwar dibê. Xêlî berê xwe didê mala zavê û bi tilîliyan rêdikevin. Dema xêlî nezî mala zavê dibê, zarok xwe têxin rede û na helin texsiya bûkê derbas bibê, heya ku pera an jî xelatekî wergirin. Dema hevalên zavê pere didin wa êdî zarok rê vedikin û dikevin ser pişta xêlîde. Xêlî li ber derê mala zavê sedikinê hedî hedî cihazê bêkê keç û xort dikişînin oda bûk û zavê de. lê bûk ji texsiyê piya nabê heya ku zava werê ji texsiyê derîne. Dema zava tê dîsa bûk xelatekî ji mirovên zavê di xwezê heya gustîlk an jî zêrek di ne wergirê ji texsiyê piya nabê. Berî naha dema bûk tanîn mala zavê zava, hevalên wî dibirin serê bên hin ax danîn ber lingê wî û dema bûk diket malde ew ax pê lingê xwe li ser serê bûkê de di rijînê. (evyek wateya wê gor hin kesa berekete bi kevê malêdeye lê gor hin gotinên dî wateya wê tê gûhartin ewjî daku zava bandora xwe li ser bûkê çêkê tê pêk anîn) Lê ev kevneşopî naha êdi li Cizîre nayê domandin. Dema cihazê bûkê jî tê kişandin an balgehê bûkê anjî qundira bûkê tê revandin kesê revandî heya ji hela zavêve pera nestînê tişta birî nadê wa. Lê mixabin ev kevnêşopî jî naha li ber windabûnêye

Bi vî rengî bûkê tînin mala zavê, dema anîna bûkê di qedê dîsa dor di gihê reqisê. Qîz û xort dîsa destê hev digirin û govenda xwe rengîn dikin. Govend dîsa heya êvarî di domê. Zava û birazava (birazava, an hevalêk wî an jî mirovek nezî wî dibê birazavayê wî, peywira wî heya dawet heye li cemê û şîretkarê wiye) jî wek mevana nava dewetê de anjî li mal nav zilamade di rûnin, carna jî zava ji hela hevalên wî ve radikin dawetê û rediqisê.

Dewet bi vî rengî ber bi êvarede diçê, evarî şîv tê amadekirin û tê xwarin, piştî xwarinê jî dawet di domê lê êvara lehîtikek ji hela mirovên zavêve te lehîstin ev lehîstik şeş heft ciwan bi darê xorê hevalên xwe ji nav dawetê digirin û wa tînin têxin odeya mevana de ji hela hin hevalên xweyîdîve ew kesên ku girtîn û anîn wêde bi henekî an tên girêdan anjî qirdikiya ji wa çedikin û bi hev dikenin, dawiyede soza fekî anîne didin û tên berdan. Bi vî rengî do sê seêta didomê û lehîstika wa diqede.

Roja bûk anînê bi vî rengî heya seêt yazdê, dozdê şevê di domê, dema dawet di qedê birazava zava dibê ser cihêwî û roj dawîdibê . Roja piştî roja bûk anînê re jî dibejin roja ser sibehiyê. Ev roj dawîya daweteye û heya nivro didomê lê li vê nîvrojêde jî lehîstikek gelek xweş dîsa tê lehîstin. Ev lehîstik jî ciwan pêk tînin ciwanek xwe têxê sofî û riha xwe çêdikê, hin cilê kevin xwe dikê, turekî tijî ar dikê û didê milê xwe armanca wî ewe ku bi xefikî bikevê nava dawetê de ar bavêjê mirov û hevalên zavê. Bi rengî hevalên sofî xwe didin dorê û nava govendê de lehîstika xwe di lehîzin. Lê dema ar di tavêjin yekî divê ew yek nikaribê ku avê bi sofîde bikê dema sofî bê şilkirin wî demî sofî nema bikarê lehîstka xwe bi domînê. Ji wê çendê sê çar kes xwedidin dor sofî û nahêlin tu kes sofî şil bikin. sofî kesê ku di xwazê ar bavêjiye sergovêndiyêde bê jî nikarê xwe ji arê sofî biparêzê. Ev lehîstik ji hela zarokave gelek balê dikişînê û zarok bi sofî şa dibin carna sofî ar bi wade jî dikê. sofî dema kesê ku di xwest ar bavêjiyê di qedînê lehîstika wî jî di qede.

Daweta sersibehiye gor rojên dî bi coştir derbas dibê. Vê rojê bûk û zava jî dikevin destê hev û dawetê dikin. Dema herdu dikevin destê hev rediqisin şabaşên dawetê destê şaşbaşçide diçin û tên, tilîlî xwe li serê govende heya binê govende didin û tên. Bi vî rengê xweş daweta bûk û zavê ber bi qedandinê ve diçê. Firavîn tê xwarin û hedî hedî dawet di qedê. Lê dewet dema sersibehî tê danîn xilas dibê. Ango mirovên bûk û zavê masêyekî di danin nava govêndê de û çi kesê ku hatî dawetê li ser wê masê pere anjî zêr ji malbata zavêre di danin ser masê. Dema ev kevneşopî jî pêk tê êdî dawet tê qedandin.

Dewetên Cizîra Botan berî salên 2000’e sê roja dahol û zirnê lê dida. Lê naha êdî wek hingî sê roja na domin hin kes rojekî hin kes jî di roja lê didin. Ev kevnêşopiyên ku me nivîsîn jî êdî gelek kêm pêk tên. Ango dawetên Botan jî bara xwe ji peşdeçuna teknolojiyê xwariye. Êdî ew govendên netewî cihê xwe didin reqsên salonên daweta.